De groenkoperen bol in de Rabenhauptstraat in de Groninger Herewegbuurt, stelt een kanonskogel voor. Het jaartal 1672 verwijst naar het jaar waarin de slag om Groningen heeft plaatsgevonden (zie foto boven). Legeraanvoerder Carl von Rabenhaupt verdedigt de stad tegen de inval van de bisschop van Münster, bijgenaamd Bommen Berend. Zijn soldaten, ruim 20.000 in getal, belegeren de stad vanuit het zuiden, in de omgeving waar nu de Rabenhauptstraat en de Kempkensberg gelegen zijn.

Na een weken durend beleg, waarbij zo’n 4600 soldaten uit het Münsterse-Keulse leger en circa 100 inwoners van de stad gedood worden, staakt de bisschop zijn beschietingen. Op 28 augustus wordt Groningen ontzet. Nog elk jaar wordt op die datum in de stad het feest van Bommen Berend gevierd.

Het roestige oppervlak van de plaquette verwijst naar het verstrijken van de tijd. In messing letters is te lezen: ‘Groningen Constant, Behoudt van ’t Landt’. Deze zin (constant betekent hier standvastig) staat op een van de noodmunten die tijdens het beleg in Groningen geslagen zijn. De tweedeling in de plaquette staat voor Stad en Ommelanden. Voor de verdediging van de stad zijn grote delen van de Ommelanden, het Groninger platteland, onder water gezet.

Sinds 1972 is de stad Groningen in het bezit van een borstbeeld van Von Rabenhaupt, gemaakt door Willem Valk. Als in 1995, wegens de bouw van het Waagstraatcomplex, een nieuwe locatie voor dit beeld wordt gezocht, stelt de winkeliersvereniging van de Rivierenbuurt voor het te plaatsen in de straat die vernoemd is naar de roemruchte legeraanvoerder. Maar de buste vindt een plek bij het stadhuis en de Rabenhauptstraat krijgt deze herinneringsplaquette.

De kanonskogels die de archeologen hebben ge vonden aan de HL Wichersstraat in Groningen. Foto: -MUG ingenieursbureau.

Bommen Berend

Archeologen hebben aan de H.L. Wichersstraat in de stad drie kanonskogels gevonden, die vermoedelijk in 1672 vanuit de stad zijn afgevuurd op de bisschop van Münster en zijn soldaten. Dat is gebeurd tijdens onderzoek op de plek waar met bezig is met de verdiepte zuidelijke ringweg. De vondst van de kogels moet een prettige verrassing voor de archeologen geweest zijn.

'Het is al bekend dat de manschappen van Bommen Berend de stad hebben belegerd vanaf de Kempkensberg. De vondst van de kogels op deze plek duidt erop dat er ook soldaten meer richting het Winschoterdiep zijn geweest. Dat hebben we nog niet eerder geweten, al lag het in de lijn der verwachting', vertelt archeoloog Gert Jan de Roller van ingenieursbureau MUG.

Kanonskogels opgeslagen in het Vestingmuseum Nieuweschans Kanonskogels.

Of zijn de kogels nog ouder?

Projectleider Cuno Koopstra van MUG houdt nog wel een slag om de arm. 'Het zou ook kunnen dat de kogels al uit de zestiende eeuw komen. In 1594 bevrijdt prins Maurits van Nassau Groningen van de Spaanse overheerser’. Ook toen is de stad belegerd vanuit het zuiden.

Stad en Ommelanden worden na deze zogenoemde Reductie van Groningen samengevoegd en weer onderdeel van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.

Voormalige houtzaagmolen De Zaayer te Groningen. Bron: RHC GA, Groninger Archieven; Beeldbank Groningen.

Houtzaagmolen ouder

Tijdens de archeologische opgravingen blijkt ook dat houtzaagmolen De Zaayer, die eeuwen geleden op die plek heeft gestaan, al veel eerder is gebouwd dan is aangenomen. Tot nu toe is aangenomen dat de molen is gebouwd in 1750.

'Maar kortgeleden vinden we in de archieven al een octrooi uit 1697. Dat is destijds een soort vergunning. Volgens de archeoloog is dat jaartal interessant, omdat in datzelfde jaar de bouw van de Helperlinie is gestart. Die verdedigingslijn aan de zuidkant van de stad wordt aangelegd om belegeringen zoals die in 1672 te voorkomen.

Vier kogels in de muur van de kapel in 't Zand.

Magneetvisser vindt kanonskogels bij oostersluis in Stad

Op 13 februari 2020 vindt magneetvisser Jan Duurt Dijkman uit Groningen een aantal kanonskogels nabij de oostersluis in Groningen.

In totaal gaat het om achttal kleine kanonskogels en één grotere kogel met een knobbel, mogelijk een braam van het gieten of van een staaf die er aan heeft vastgezeten. “Ze lijken niet machinaal gemaakt, zijn erg ruw rond en schijnen uit twee stukken te bestaan”, aldus Dijkman, doelend op de gietnaad die duidelijk zichtbaar is.

De kanonskogels zouden wel zo’n 400 jaar oud kunnen zijn. Dit soort kogels zijn namelijk gebruikt in de zestiende tot en met de negentiende eeuw, zowel tijdens de Tachtigjarige Oorlog als door Bommen Berend. “Als ze echt zijn, zijn ze dus ruim 350 jaar oud”, aldus Dijkman. “En ik krijg ook steeds meer berichten dat ze echt zijn… Ongelooflijk!”

Kogels in het Scheepvaartmuseum te Groningen.

Opmerkelijke vondsten

Het is niet de eerste keer dat Dijkman een opmerkelijke vondst doet. Begin 1920 heeft de magneetvisser 34 voorvorken en 72 buitenbanden in het Noord-Willemskanaal in Haren gevonden, allemaal in nieuwstaat. De onderdelen blijken afkomstig van Swapfiets en zijn waarschijnlijk gedumpt door een louche fietsenmaker die fietsen steelt, ombouwt en doorverkoopt1.

Twee kanonskogels in een gebouw aan het Gedempte Zuiderdiep te Groningen met opschrift 1672.

Kanonskogels in de toren van Scheemda

In de toren van Scheemda vinden we ook kanonskogels, althans zo worden ze genoemd. J.P. Koerts twijfelt of het wel echte kanonskogels zijn, want ze zijn wel drie kloosterstenen dik. In zijn jeugd vertelt zijn vader erover: ‘Joa jong, dei hebben ze der inschoten…’. Daar twijfelt hij aan, want hij kan zich niet voorstellen dan men vroeger met een kanon zo precies heeft kunnen schieten. Bovendien hebben ze een doorsnede van wel 35cm. Heeft er wel zo’n groot kanon bestaan?

Lang geleden heeft de toren in de steigers gestaan en heeft Koerts ze van dichtbij kunnen bekijken. Ze blijken van natuursteen te zien, vermoedelijk van graniet en ze zitten alleen in de gevels richting de Oosterstraat en de Torenstraat.

Als je op internet zoekt naar ingemetselde kogels kom je van alles tegen. In Hasselt herinnert een ingemetselde kogel aan de belegering van 1657, in Ootmarsum is een ijzeren kogel te zien van de belegering in 1597, en ook de stad Groningen heeft een ingemetselde kogel van de belegering in 1672.

Alleen de stenen kogel in de toren van Deventer heeft nagenoeg dezelfde afmeting als de Scheemder kogels.

In de toren van Winschoten is binnen in de benedenruimte ook een kanonskogel ingemetseld. Kogels genoeg, maar nog geen uitsluitsel over de Scheemder kogels2.

Als echte kanonskogels lijken ze te groot. Misschien zijn ze alleen bedoeld als decoratie. Waar komen ze vandaan? Zijn ze daarvoor al in gebruik geweest? En zijn ze er meteen bij de bouw ingemaakt, of jaren later? In de Tachtigjarige oorlog? Wie het weet, mag het zeggen.

Kanonskogel in de kerk van Ootmarsum (1697).